Ważne informacje:: Informacje ogólne

Podstawowe definicje

Nowotwór to nieprawidłowa tkanka charakteryzująca się nadmiernym rozrostem, niepodporządkowanym prawidłowym funkcjom organizmu. Niekontrolowane przez mechanizmy fizjologiczne mnożenie się komórek prowadzi do uszkodzenia narządu macierzystego oraz sąsiadujących.

W tkance prawidłowej istnieje stała równowaga pomiędzy mnożeniem się i obumieraniem komórek. W ciągu całego naszego życia zdrowe komórki dzielą się i zastępują stare i obumarłe komórki nowymi. W tkance nowotworowej mechanizmy kontrolujące to zjawisko przestają działać, zaczyna dominować proces namnażania (proliferacji). Dzielące się wciąż komórki tracą zdolność do różnicowania się i dojrzewania.
U zdrowej osoby sprawny układ immunologiczny wykrywa i niszczy większość takich zmutowanych komórek. Układ ten czasem zawodzi i dochodzi do wytworzenia guza. Powstała masa komórek stale się powiększa, prowadząc do zaburzeń architektoniki tkanki, upośledzenia dowozu substancji odżywczych i w końcu do uszkodzenia narządu.

Nowotwory dzielimy na łagodne i złośliwe.

Nowotwory łagodne charakteryzują się powolnym wzrostem. Różnią się od prawidłowej tkanki strukturą oraz niekontrolowaną proliferacją, ale nie naciekają okolicznych narządów oraz nie dają przerzutów. Przebieg kliniczny jest często bezobjawowy, chyba że ich lokalizacja lub rozmiar utrudnia prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Zazwyczaj otoczone są torebką łącznotkankową, co ułatwia ich całkowite usunięcie. Rokowanie co do wyleczenia i dalszego życia chorego jest najczęściej dobre.

Nowotwory złośliwe różnią się znacznie od zdrowej tkanki budową histologiczną, a tworzące je komórki są atypowe i niskozróżnicowane. Im nowotwór mniej przypomina macierzystą tkankę, a jego komórki są mniej dojrzałe, tym jego stopień złośliwości jest większy. Nowotwory te nie posiadają torebki łącznotkankowej, łatwo więc naciekają okoliczne narządy. Cechuje je szybki wzrost oraz wnikanie do naczyń krwionośnych i limfatycznych (chłonnych). Ze względu na powstawanie przerzutów przebieg kliniczny choroby jest ciężki, a rokowanie niepewne.

Nowotwory złośliwe miejscowo są stanem pośrednim pomiędzy guzami łagodnymi a złośliwymi. Zazwyczaj posiadają duże rozmiary, zdolność naciekania i niszczenia otoczenia, ale nie dają przerzutów. Po zabiegach operacyjnych często obserwowane są nawroty.

Przerzuty nowotworowe to wtórne guzy powstałe z komórek ogniska pierwotnego. Rozróżniamy przerzuty miejscowe - w bezpośredniej okolicy guza pierwotnego, regionalne – w najbliższych węzłach chłonnych, oraz przerzuty odległe - w oddalonych narządach. Komórki nowotworu rozsiewają się po organizmie drogą naczyń chłonnych lub krwionośnych. Płyną wraz ze strumieniem limfy lub krwi i osadzają się w węzłach chłonnych lub innych narządach. W sprzyjających warunkach zaczynają się mnożyć, tworząc guz przerzutowy.
Obecność przerzutów świadczy o zaawansowaniu choroby i znacznie pogarsza rokowanie pacjenta.

Zarówno guzy łagodne, jak i złośliwe klasyfikujemy ze względu na rodzaj tkanki, z której się wywodzą.
Nowotwory złośliwe powstałe z komórek nabłonka (np. skóry, oskrzeli, żołądka) nazywamy rakami, z gruczołów nabłonkowych (np. piersi, prostaty, okrężnicy) – gruczolakorakami, a z tkanki łącznej (np. mięśni, chrząstek, kości) – mięsakami. Nowotwory z tkanki limfatycznej to chłoniaki, a wywodzące się z komórek krwi to białaczki.

Popularnie nazwa rak używana jest jako synonim nowotworu złośliwego. Nie są to jednak terminy jednoznaczne. Każdy rak jest nowotworem złośliwym, ale nie każdy nowotwór złośliwy jest rakiem.

Czynniki rakotwórcze

Wiele wysiłków lekarzy i naukowców zmierza w kierunku poznania przyczyn powstawania chorób nowotworowych. Na rozwój nowotworu ma wpływ wiek, predyspozycja genetyczna, ogólny stan zdrowia i narażenie na czynniki rakotwórcze. Dotychczas poznano tylko niektóre z nich. Dzieli się je na chemiczne, fizyczne i biologiczne.
Jednym z najlepiej poznanych czynników jest dym tytoniowy (z papierosów, cygar, cygaretek, fajek). W życiu codziennym jesteśmy często narażeni na jego działanie. Szkodliwe dla zdrowia jest nie tylko samo palenie, ale również przebywanie w zadymionym pomieszczeniu (tzw. palenie bierne). Udowodniono naukowo wpływ dymu papierosowego na rozwój nowotworów złośliwych płuc, krtani, jamy ustnej, przełyku, pęcherza moczowego, nerek i trzustki.

Powszechnie spotykanym czynnikiem rakotwórczym jest również promieniowanie ultrafioletowe (światło słoneczne, lampy kwarcowe), które przyśpiesza starzenie się i może prowadzić do powstania nowotworów złośliwych skóry. Należy o tym pamiętać i z umiarem korzystać z kąpieli słonecznych i z solarium. Nie wolno zapominać o stosowaniu kremów z filtrami UV.

Typ naszej diety także może mieć wpływ na rozwój choroby nowotworowej. Wiadomo, że spożywanie dużych ilości produktów wędzonych (węglowodory aromatyczne) i silnie kwaśnych przy małej ilości świeżych owoców i jarzyn podwyższa ryzyko zachorowania na raka żołądka. Nadmierna konsumpcja alkoholu, tłuszczu, potraw spalonych i marynowanych jest również szkodliwa.

Na powyższe trzy czynniki mamy niewątpliwie największy wpływ. Dbając o nasze zdrowie, powinniśmy starać się je wyeliminować lub zminimalizować.

Innymi ważnymi czynnikami rakotwórczymi są: promieniowanie jonizujące (rentgenowskie, izotopy promieniotwórcze), spaliny samochodowe, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, związki alkilujące, benzen, formaldehyd, azbest, niektóre metale ciężkie, mykotoksyny (toksyny pochodzenia grzybiczego), wirusy (wirus zapalenia wątroby typu B i C, wirusy Herpes typ II, wirus Epsteina-Barra czy HTLV I).

Niektóre substancje nie powodują bezpośrednio zmian w materiale genetycznym komórki. Zaburzając równowagę hormonalną lub immunologiczną, wpływają one na procesy różnicowania się komórek. Są to np. hormony (estradiol) czy leki immunosupresyjne.

Metody leczenia choroby nowotworowej

Istnieją trzy podstawowe metody terapii nowotworów: leczenie operacyjne, radioterapia oraz chemioterapia (podawanie cytostatyków). Nie są to metody wykluczające się. W nowoczesnej onkologii często stosuje się je łącznie w celu poprawy skuteczności leczenia. Po zabiegu chirurgicznym może zaistnieć konieczność wzmocnienia terapii poprzez zastosowanie chemioterapii lub napromienianie miejsca po usuniętym guzie. W niektórych nowotworach (zwłaszcza dziecięcych) stosuje się również chemioterapię przedoperacyjną, aby maksymalnie zmniejszyć masę guza i tym samym zwiększyć szansę na radykalne usunięcie chirurgiczne nowotworu.
Wybór metody terapeutycznej zależy od właściwości guza (budowa histologiczna, umiejscowienie, stan zaawansowania) oraz stanu zdrowia samego chorego (wiek, choroby współistniejące). Nie każdy pacjent z takim samym rozpoznaniem onkologicznym może być leczony tak samo. Oczywiste jest, że pacjenci młodsi, bez innych schorzeń, mogą być leczeni bardziej agresywnie niż chorzy w zaawansowanym wieku, z dodatkowymi obciążeniami, takimi jak choroba niedokrwienna serca czy cukrzyca. Intensywna terapia przeciwnowotworowa zwiększa szanse na całkowite wyleczenie, ale wiąże się z wieloma działaniami ubocznymi i nie zawsze jest możliwa do zastosowania. U niektórych pacjentów występuje zwiększona wrażliwość na działanie cytostatyków, z którą wiążą się nasilone objawy uboczne. Z tego powodu u tych chorych należy odpowiednio dostosować program leczenia. Decyzję o wyborze sposobu terapii - najlepszej dla indywidualnego pacjenta - podejmuje lekarz onkolog.

Leczenie chirurgiczne jest metodą najstarszą. Doszczętne, czyli całkowite wycięcie guza z marginesem zdrowych tkanek, jest najskuteczniejszą formą leczenia w przypadku nowotworów we wczesnej fazie choroby, kiedy nie ma jeszcze przerzutów. Niekiedy obecność przerzutów w regionalnych węzłach chłonnych czy też innym narządzie stwarza konieczność rozszerzenia zabiegu. W niektórych przypadkach niekorzystna lokalizacja nowotworu bądź też obecność rozsianych przerzutów uniemożliwia jego radykalne usunięcie i dyskwalifikuje tę formę terapii.
Leczenie operacyjne, choć może doprowadzić do pełnego wyleczenia, często ma swoją wysoką cenę. Chory musi nauczyć się żyć z amputowaną piersią, kończyną czy wyłonionym sztucznym odbytem.


Radioterapia to leczenie za pomocą promieniowania jonizującego, najczęściej rentgenowskiego lub gamma. Promieniowanie to uszkadza zarówno komórki chore, jak i zdrowe, dlatego niezwykle ważne jest precyzyjne ustalenie dawki i pola naświetlań przez lekarza radioterapeutę. W trakcie planowania ustala się bardzo dokładnie za pomocą symulatora miejsce naświetlań, tak aby dawka promieniowania była największa w miejscu nowotworu, a minimalna w okolicznych zdrowych tkankach. Jeśli zaistnieje taka konieczność - w zależności od napromienianej okolicy - wykonuje się maski osłaniające ważne narządy (indywidualnie dla każdego chorego w modelarni). Przygotowuje się również odpowiednie stabilizatory, zapewniające stałą niezmienną pozycję ciała chorego w trakcie seansów.
Jeśli źródło promieniowania umieszczone jest daleko poza ciałem, mówimy o teleradioterapii, jeśli natomiast umieszczone zostaje w jamie ciała, w guzie lub jego bezpośredniej okolicy mówimy o brachyterapii.
Całe leczenie podzielone jest na kilka do kilkudziesięciu seansów w zależności od rodzaju nowotworu.
Specyficzną metodą radioterapii jest podanie dożylne bądź doustne izotopów promieniotwórczych (np. w raku tarczycy).

W przeciwieństwie do chirurgii i radioterapii, chemioterapia to metoda leczenia ogólnoustrojowego za pomocą środków farmakologicznych, zwanych cytostatykami. Leki te niszczą komórki lub pozbawiają je zdolności do podziałów. Cytostatyki działają głównie na komórki szybko dzielące się. Takie właśnie są komórki nowotworowe, ale również zdrowe komórki układu krwiotwórczego czy nabłonka przewodu pokarmowego. Stosowanie cytostatyków wiąże się więc często z działaniami niepożądanymi, takimi jak zapalenie śluzówek jamy ustnej czy też obniżenie liczby białych krwinek.
Działanie ogólnoustrojowe cytostatyków ma również swoje dobre strony – stosując je, leczymy nie tylko ognisko pierwotne i przerzuty w jego najbliższej lokalizacji, ale także unieszkodliwiamy komórki nowotworowe, krążące we krwi i drogach chłonnych.
Chemioterapia przebiega zazwyczaj w postaci bloków (cyklów terapeutycznych), podczas których przez parę dni chory otrzymuje kilka różnych leków dobranych w odpowiednie schematy, zwiększające siłę ich działania przeciwnowotworowego. Cytostatyki najczęściej podaje się dożylnie w postaci kroplówek o różnym czasie trwania - czasem jest to bardzo szybki wlew, czasem trwa on kilkanaście godzin. Bardziej intensywne schematy wymagają podawania tzw. kroplówek płuczących nawet do kilku dni po zastosowaniu leku. Cykle chemioterapii mogą być łagodne, prawie nieodczuwalne dla chorego, z minimalną ilością skutków ubocznych (zazwyczaj są one przeprowadzane ambulatoryjnie). Niekiedy zaś konieczne jest zastosowanie bardzo wysokich dawek leków, co zawsze wiąże się z nasilonymi działaniami niepożądanymi kuracji. W takich przypadkach pacjent wymaga hospitalizacji. Ponieważ w trakcie podawania cytostatyków chorzy często skarżą się na nudności i wymioty, lekarz może zalecić przyjmowanie leków przeciwwymiotnych. Takie skutki uboczne, jak wypadanie włosów, nadżerki na śluzówkach czy objawy toksyczności ze strony innych narządów, pojawiają się dopiero po paru dniach po zakończonym bloku.
Pomiędzy cyklami lekarz ustala kilkunastodniowe przerwy, pozwalające na zregenerowanie uszkodzonych pod wpływem leczenia zdrowych tkanek.
Istnieje też grupa nowotworów, tak zwanych hormonozależnych (rak piersi, prostaty, trzonu macicy). Zastosowanie leczenia hormonalnego w połączeniu z chemioterapią znacznie poprawia wyniki leczenia tych chorób.

W fazie eksperymentów i badań klinicznych są nowe metody leczenia, takie jak terapia genowa czy immunoterapia.

W zaawansowanej chorobie nowotworowej współczesna medycyna nie potrafi zaoferować choremu terapii prowadzącej do całkowitego wyleczenia. Niezmiernie istotne jest jednak dobrze prowadzone leczenie paliatywne. Ma ono na celu zahamowanie aktywności choroby, zminimalizowanie jej objawów oraz poprawę jakości życia chorych. Dzięki tej formie pomocy pacjenci mogą prowadzić w miarę normalne aktywne życie przez wiele miesięcy czy nawet lat. Założeniem terapii paliatywnej nie jest wyleczenie pacjenta, które jest już niemożliwe, ale stworzenie mu jak największego komfortu. W idealnej sytuacji pacjent pomimo choroby czuje się dobrze i nie jest zmuszony do zmiany swojego stylu życia. W leczeniu paliatywnym w zależności od nowotworu można stosować radio- lub chemioterapię. Ogromnie ważne jest również leczenie wspomagające, zwłaszcza przeciwbólowe.


Wyniki leczenia zależą w największym stopniu od fazy zaawansowania choroby nowotworowej. W pierwszych stadiach choroba jest niemal w 100% wyleczalna. Odsetek ten dramatycznie spada aż do poniżej 5% w przypadkach stwierdzenia mnogich ognisk przerzutowych.